Over de evolutie, uitdagingen en toekomst van sociaal en duurzaam ondernemen.
Antoon Vandevelde, filosoof en econoom aan de KU Leuven, was voorzitter van Hefboom van 2013 tot 2022. In 2023 gaf hij de fakkel door aan Patrick Develtere, hoogleraar sociale & politieke wetenschappen, KU Leuven. Beiden hebben vanuit hun academische en professionele achtergrond en expertise een visie op sociaal en duurzaam ondernemen en over de evolutie en de toekomst ervan. Lees je mee?
In gesprek met Hefboom-voorzitters Antoon Vandevelde en Patrick Develtere
Wat heeft jou aangetrokken in de rol als voorzitter bij Hefboom, Antoon?
Antoon: “Ik licht bij mijn studenten al jaren het belang van de sociale economie toe. Het belang van ondernemen met een focus op maatschappelijke impact. Hefboom stimuleert ondernemerschap bij sociale en duurzame organisaties. Toen men mij vroeg als voorzitter zag ik dat als een opportuniteit om mijn ideeën en kennis te toetsen aan de praktijk. Vanuit de overtuiging dat mensen willen bewijzen dat ze iets nuttigs willen doen voor onze maatschappij en om hen daarin te stimuleren dat ze dat ook kunnen en hen daarbij kansen te geven en mogelijkheden aan te reiken. Ik ben bijvoorbeeld van overtuigd dat louter uitkeringen geven geen impactvolle en duurzame oplossing is om bepaalde doelgroepen maatschappelijk te betrekken of ze uit de armoede te helpen. Ik denk dat er voor Hefboom een rol is weggelegd om mensen en organisaties te stimuleren om het beste van zichzelf te geven en hen er bewust van te maken dat ze iets nuttig kunnen betekenen voor de maatschappij én hen te laten kennis maken met wat er mogelijk is. Bijvoorbeeld via ons systeem van Impulskrediet, een lening voor ondernemers die moeilijk of niet aan bankfinanciering geraken.”
Patrick, wat was jouw motivatie om de fakkel over te nemen van Antoon?
Patrick: “Ik heb altijd al een fascinatie gehad voor het verenigingsleven en de impact ervan op de maatschappij en de economie. Ik heb ook in het buitenland gewerkt rond coöperatieve ondernemingen. En als voormalig voorzitter van Beweging.net heb ik gemerkt hoe het maatschappelijk middenveld een belangrijke rol kan spelen in de economie en de samenleving. Zo zijn we, op vraag van jonge ouders, een aantal jaren geleden met de Beweging begonnen met fietsbibliotheken. Daar kunnen mensen kinderfietsen lenen zoals je in een bibliotheek boeken leent. De fietsen worden onderhouden door vrijwilligers met technische vaardigheden. Die kennis wil ik delen met Hefboom, omdat ik zie wat Hefboom doet: kansen geven en creëren voor sociale ondernemers en maatschappelijke organisaties. Daarom ben ik ook zo blij dat we met Hefboom inspelen op de groeiende vraag vanuit de bevolking naar hernieuwbare energie en dat we zoveel groene energiecoöperaties steunen.”
Antoon, jij bent 10 jaar voorzitter geweest (van 2013 tot en met 2022), wat zie jij als grootste maatschappelijke uitdaging waarbij sociale en duurzame economie een belangrijke rol kan of moet opnemen?
Antoon: “Iets waar ik onmiddellijk aan denk: de huizenmarkt en energieprijzen, basisbehoeften die alsmaar duurder worden. Het afgelopen jaar, door de oorlog in Oekraïne, is bijvoorbeeld nog eens gebleken dat we te afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen. Ons sociaaleconomisch model moet in zijn geheel duurzamer worden. We moeten onder andere meer inzetten op energiecoöperatieven, om het leven letterlijk ‘leefbaar’ te maken. Een tweede uitdaging is de vergrijzing van de bevolking en de betaalbaarheid van pensioenen en de gezondheidszorg. We kunnen niet evolueren naar een betere maatschappij door in te zetten op ‘we moeten goed zorgen voor ouderen’, de verduurzaming van onze maatschappij en economisch model is ook voor komende generaties belangrijk om die uitdagingen het hoofd te bieden. Als derde uitdaging, zie ik de stijging van de migratiedruk. We kampen met een personeelstekort in België, daarin kunnen we een rol spelen in het begeleiden van mensen naar de arbeidsmarkt.”
Patrick, hoe zie jij de sociale en duurzame sector verder evolueren? Is er advies dat je zou kunnen meegeven aan organisaties of ondernemers met een uitgesproken sociale of duurzame missie?
Patrick: “We moeten nog meer evolueren naar een economie waar talent op de juiste manier wordt ingezet. Er manifesteert zich een interessante trend van jongeren die zelfontplooiing en maatschappelijke meerwaarde zoeken in hun leven én hun job. De ene persoon is handig, de andere kan goed vertellen, zingen, creatief bezig zijn, een groep leiden. Iedereen heeft talenten.
Een advies aan jonge ondernemers: stel de vraag ‘wat wil ik realiseren met mijn talenten’ en ga dan op zoek naar organisaties of ondernemingen die samen met jou dit proberen waar te maken. Of zet zelf iets op. .. Met Hefboom kunnen we een belangrijke rol in spelen in het ontdekken van en inzetten van de oneindige hoeveelheid talent die er in onze samenleving aanwezig is, via workshops voor jongeren en organisaties, middelen ter beschikking stellen voor coaching, en bijvoorbeeld door een broedplaats te creëren voor jonge of nieuwe sociale ondernemers.”
Zijn er specifieke uitdagingen die jij wil aanpakken of beklemtonen tijdens jouw rol als voorzitter bij Hefboom, Patrick?
Patrick: “Wat Antoon eerder al aanhaalde, het nijpende probleem van de huizenmarkt. Er zijn vandaag ongeveer één miljoen daklozen in Europa. Waaronder ook steeds meer vrouwen en kinderen. Dakloosheid is zowat de ergste vorm van maatschappelijke uitsluiting. Maar het aantal dak- en thuislozen neemt in alle EU-landen, ook in België, toe. Behalve in Finland. We moeten net zoals in Finland inzetten op ‘Housing First’, ‘Eerst een huis’. Je hebt een adres, een onderdak, nodig om een rekening te kunnen openen bij een bank of een werkgever te vinden,.. Initiatieven om mensen aan een vaste woonplaats te helpen worden meestal door sociale ondernemingen, vzw’s en coöperatieven genomen. Hefboom zet al in op projecten rond huisvesting voor kwetsbare personen met o.a. financiering. We steunen De Overmolen met woonprojecten voor personen zonder onderdak, Ethimmo en Netwerk Coöperatief Wonen voor betaalbare en sociale huisvesting, Oak Tree Projects cv voor huisvesting van personen met een handicap, Wooncoop en Community Land Trust Gent en Brussel voor coöperatieve betaalbare huisvesting…Daarop moeten we blijven inzetten. Het is ook een kwestie van preventie. Zorgen dat mensen hun huur kunnen betalen, bijvoorbeeld. Ik moet dan denken aan die dame uit Brussel die haar huur niet meer kon betalen met gewoon haar inkomen als poetshulp. Dank zij de microlening die ze van Hefboom kreeg kon ze ’s avonds ook nog een manicurepraktijk opstarten.”
Antoon: “Dat geldt ook voor de integratie van migranten. Betaalbaar wonen en sociale huisvesting zijn cruciaal voor integratie. Er is genoeg sociaal-wetenschappelijk onderzoek dat aantoont dat een huis een belangrijke toegangspoort is tot betrokkenheid in de maatschappij en een deur opent naar werk en integratie.”
Patrick: “Ik geloof heel sterk in het tegelijk aanpakken van verschillende uitdagingen. Hoe kan je tegelijkertijd bouwen aan ‘werkbaar werk’, de armoede reduceren, ecologisch bezig zijn en ‘de korte keten’ bevorderen. Dat hoeft niet in silo’s te gebeuren. Vb. cafés en sociale restaurants die werken met lokale producten, vrijwilligers en werknemers inzetten die terug op de arbeidsmarkt willen geraken, een ontmoetingsplaats zijn voor verenigingen, …Ik denk dat we vanuit Hefboom nog meer uitwisseling tussen organisaties en ondernemingen kunnen stimuleren. Zodat we elkaar ideeën geven, elkaar aanvullen en versterken. We kunnen daarvoor bij Hefboom ook een ontmoetingsplaats zijn en methoden zoeken om meer inspiratie te vinden bij elkaar.”
Antoon: “De rol die Hefboom kan spelen is tweeledig: enerzijds kunnen we advies geven aan sociaal-maatschappelijke organisaties over hoe doelstellingen te realiseren en een leefbaar economisch model te implementeren, anderzijds zie ik ook een bredere en inspirerende rol voor Hefboom, als voortrekker en leider bij het maatschappelijk verduurzamen van economische modellen.”
Er zijn sectoren die het enorm hard te verduren hebben gehad tijdens de coronacrisis; zoals de horecasector maar ook de kunsten- en cultuursector die minder evident aan kredieten geraken. Heeft Hefboom daar een verschil in kunnen maken?
Patrick: “In crisisperiodes is de rol van Hefboom meer dan cruciaal gebleken. We hebben veel organisaties en bedrijven overbruggingskredieten gegeven. Het Cultuurkrediet, een krediet van Hefboom en de Vlaamse Overheid voor actoren in de culturele sector, is bijvoorbeeld ook een levensader gebleken voor de cultuursector tijdens de coronacrisis.”
Antoon, wat zijn de grootste veranderingen in het landschap van sociale en duurzame organisaties geweest tijdens je bijna-decennium als voorzitter?
Antoon: “In de jaren dat ik voorzitter was, heb ik de ontwikkeling van het coöperatieve model sterk zien evolueren. Spin-offs van universiteiten, horeca-coöperatieven, enzovoort. Het coöperatieve model is aan een sterke opmars bezig in verschillende sectoren, zoals in supermarkten of winkels, hernieuwbare energie bijvoorbeeld. Een tweede grote verandering die ik zag is de zero-interestvoet van de centrale banken die we gehad hebben. Daar hebben we als Hefboom wel echt onze weg in moeten zoeken. Door de lage interestvoeten was het voor de banken goedkoop om geld te ontlenen en dus ook uit te lenen. Hefboom kan niet lenen aan tarieven van de centrale bank maar leent bij haar coöperanten. Dat is duurder waardoor het moeilijk was om tegen klassieke banken op te boksen.”
Zijn er specifieke hoogtepunten of projecten die je zijn bijgebleven?
Antoon: “De Cultuurkredieten zijn een groot succes. Maar ook het enthousiasme waarmee een aantal grote projecten in Brussel werden opgezet is heel aanstekelijk. Ook de microkredieten hebben al tot mooie resultaten en getuigenissen van ondernemers geleid. In de afgelopen 12 jaar heeft Hefboom zo bijvoorbeeld al 700 Impulskredieten toegekend.”
Wat was de moeilijkste periode tijdens je voorzitterschap?
Antoon: “Toen Dirk Dalle moest opgevolgd worden en we een nieuwe directeur zochten voor Hefboom, was dat wel een belangrijke onderneming. Een grote uitdaging voor Hefboom is ook de schaarste op arbeidsmarkt. We betalen binnen de sociale-economie natuurlijk ook niet de hoogste lonen uit. Het is niet evident om getalenteerde en gemotiveerde medewerkers te vinden en houden binnen de ‘war for talent’.”
Ethische financiering: Zijn coöperaties, zoals Hefboom, niet de eerste investeringen die sneuvelen bij aandeelhouders? Of hebben de corona crisis en het huidige economische klimaat weinig invloed op de keuze om toch in de sociale economie te investeren, ondanks de lagere financiële rendementen?
Patrick: “Hefboom stelt maatschappelijke winst boven financiële winst. Maar het is een én-én verhaal. We gaan voor efficiëntie en financieel rendement maar ook voor maatschappelijke meerwaarde, de twee staan niet los van elkaar.”
Antoon: “Er is wel degelijk een groot draagvlak voor ‘herverdeling’ in België. Bij ons in België is de ongelijkheid sterk afgenomen de afgelopen 20 jaar, in tegenstelling tot andere welvaartslanden zoals de Verenigde Staten. Tegelijkertijd wordt er in alle sectoren geschreeuwd om financiële middelen. Denk maar aan de kinderopvang, het onderwijs en gezondheidszorg. Als sociaal-economische sector moet je vooral een goed en duidelijk verhaal blijven brengen en een concreet beeld kunnen overbrengen van wat je maatschappelijke impact is. Maar de economische-maatschappij moet zich van het belang van de sociale economie bewust zijn. Ik denk dat daar een voortrekkersrol voor Hefboom is weggelegd.”
Het is geen geheim dat de klassieke bankensector de laatste jaren ook fel inzet op ‘impact’ en ‘duurzaamheid’. Het is voor aandeelhouders of mensen die graag willen beleggen met een maatschappelijke meerwaarde moeilijk om te bepalen waar je écht een verschil kan maken. Hoe kan Hefboom zich hier in blijven onderscheiden?
Patrick: “Het is een zeer goede evolutie dat de reguliere financiële sector aandacht begint te hebben voor het duurzaamheidsverhaal van een investering. Hefboom heeft troeven die de klassieke banken niet hebben, zoals onze nabijheid, voeling met de sociale en duurzame sectoren. We kennen de behoeften van onze klanten, hebben een diepgaande kennis waardoor we kunnen inspelen op specifieke behoeftes en risico’s beter kunnen inschatten. Voor vele kleine, startende ondernemers is de drempel nog altijd veel groter om een lening aan te vragen én te krijgen bij banken. We kennen ook onze sectoren, zoals de groene energie of de recyclage, zeer goed. Daardoor kunnen we de risico’s beter inschatten. En we hebben natuurlijk ook de mogelijkheid om gebruik te maken van borgstellingen van de overheid.”
Antoon: “Banken doen aan ‘cherry-picking’. Bij Hefboom hebben we historisch heel weinig default op onze kredieten (kredieten die tijdelijk of definitief niet terugbetaald worden). En in de gevallen dat het toch gebeurt, hebben we goede systemen van borgstelling. Wij focussen vooral op organisaties en projecten die bij reguliere banken tussen de mazen van het net vallen. Wij gaan zeer zorgvuldig om met de financiële middelen die ons worden toevertrouwd door de aandeelhouders, en zetten in op diversiteit van projecten waarbij we een track record hebben van goed geslaagde investeringen.”
Patrick, wat hoop je bij te brengen of de klemtoon op te leggen bij Hefboom de komende jaren?
Patrick: “Ik wil samen met de aandeelhouders, de bestuurders en de medewerkers van Hefboom inzetten op de unieke kracht van het sociaal ondernemerschap. Sociaal en coöperatief ondernemerschap is de toekomst. Het creëert tegelijk economische, sociale en ecologische meerwaarde. Dat is goed voor ons, onze kinderen, onze kleinkinderen, en ook hun kleinkinderen. Daarnaast wil ik nog meer inzetten op de jongere generatie. Hen stimuleren en wegwijs maken in het ondernemerschap, hen betrekken bij het aandeelhouderschap. We willen Hefboom op de radar zetten van een nieuwe generatie impact-beleggers en impact-ondernemers. We willen hen overtuigen van het doel van Hefboom, hen erbij betrekken, hen tot sociaal ondernemerschap aanzetten.”
Antoon, zijn er nog tips of adviezen die je zou meegeven aan Patrick als nieuwe voorzitter?
Antoon: “Inzetten op talent en aandeelhouders die een meerwaarde zoeken in hun carrière, onderneming en/of belegging. Blijven evalueren van methodieken en onzekerheden in de maatschappij. De vinger aan de pols houden op de arbeidsmarkt, inspelen op kansarme doelgroepen en durven ondernemen en investeren met de maatschappelijk impact als ROI op de eerste plaats. Ik ben een kleine tien jaar voorzitter geweest en heb het altijd met veel plezier gedaan. Ik ben ervan overtuigd dat met Patrick als voorzitter en alle medewerkers bij Hefboom een mooie en boeiende toekomst tegemoet gaat!”